करोना

विनोदाच्या मोहात फेक न्यूजच्या पाशात

समाजमाध्यमांमुळे प्रत्येकाला व्यक्त होण्याची संधी मिळाली आहे; पण समाजमाध्यमांमुळे खोट्या बातम्यांचे (फेक न्यूज) आव्हानही उभे ठकाले आहे. फेक न्यूज करोनाच्या भीतीत भर घालत आहेत. भीतीदायक वातावरणात एप्रिल फूलच्या विनोदांमधूनही अनर्थ घडू शकतो. विनोदाच्या मोहामुळे फेक न्यूजच्या पाशात अडकाल्यास गडाआड व्हाल...

सोशल मीडियामुळे प्रत्येक सामान्य माणूसही पत्रकाराची भूमिका बजावू लागला आहे; पण त्याच वेळी सोशल मीडियामुळे ‘फेक न्यूज’चे आवाहन संपूर्ण जगासमोर उभे ठाकले आहे. त्यातूनच साक्री तालुक्यात राईनपाडा येथे दीड-दोन वर्षांपूर्वी चार गरिबांना आपले जीव गमावे लागले हाते. ही एकच घटना नाही, अशा अनेक घटना घडल्या आहेत. त्या टाळण्यासाठी सोशल मीडियातल्या प्रत्येक चमत्कारिक किंवा चकित करणाऱ्या बातमीविषयी मनात शंका येणे, हा पहिला उपाय. त्याची खात्री करून घेणे ही दुसरी पायरी आहे. एखादी बातमी किंवा माहिती फॉरवर्ड करणाऱ्याला बिनधास्त त्या बातमीचा स्त्रोत विचारणे आवश्यक असेत. प्रश्न विचारला म्हणून फॉरवर्ड करणाऱ्याला अपमान वाटता कामा नये. उलट त्याने स्त्रोत सांगितला पाहिजे. खात्रीशीर स्रोत सांगता न आल्यास शंकेला वाव राहतो.

सोशल मीडियावर प्रचंड प्रमाणात प्रबोधनात्मक संदेश येत असतात. सर्वत्र नवे प्रबोधन पर्व अवतरल्यासारखे भासते. आपण शहाणे झालो आहोत आणि अवघ्या जगाला शहाणे करून सोडविणे आपले कर्तव्य आहे, या सदभावनेतून बरेच महानुभव आलेला प्रत्येक संदेश शक्य तेवढ्या मित्रांना आणि ग्रुपवर अग्रघोषित करत असतात. त्यात पुन्हा सबसे तेज फक्त असल्याचे मिरवायचे असते. त्यातून आपण फेक न्यूजचा फैलाव करत आहोत, याची त्यांना पुसटशी कल्पनाही येत नाही. स्रोतचा विचार त्यांना शिवतही नाही. आपण साऱ्या जगाची चिंता वाहवत असल्याच्या भ्रमात हे चिंतातूरजंतू असतात.

मुख्य प्रवाहातील पत्रकारिता ‘वॉच डॉग’ म्हणजे ‘द्वारपाल’ सिद्धांतावर चालते. वार्ताहर बातमी देतो. उपसंपादक, वृत्तसंपादक आणि संपादक द्वारपालाची भूमिका निभावतात. सोशल मीडियात द्वारपाल नावाची संकल्पनाच नाही आणि शक्यही दिसत नाही. म्हणून काहीही पुढे ढकलले जाते. करोनाच्या बाबतीतही अशाच चित्रविचित्र बातम्या सोशल मीडियावर फॉरवर्ड केल्या जात आहेत. मुंबईतील काही विशिष्ट भागात जाण्यास बंदी, काही भाग दोन दिवसांत लष्कराच्या ताब्यात देणार, तीन सगळेच बंद राहणार, विशिष्ट लोकांनी भारतात करोना आणला, करोना टाळण्यासाठी मध्यरात्री हळद टाकून चहा प्या आणि काळू मामाच्या नावानं चांगभलं म्हणा, जन्माला आल्याआल्या एका मुलीने करोनाविषयी केले भाष्य आदी स्वरुपाच्या विविध फेक न्यूज सोशल मीडियावर गेल्या काही दिवसांत व्हायरल झाल्या. 

फेक न्यूज म्हणजे का?

“इंटरनेट किंवा अन्य माध्यमांद्वारे खोट्या माहितीच्या आधारावर आपल्या राजकीय विचारांनी इतरांना प्रभावित करण्यासाठी किंवा विनोदाच्या स्वरुपात प्रसारित केली जाणारी बातमी म्हणजे फेक न्यूज (खोटी बातमी) होय.” या आशयाची केंब्रिज शब्दकोशात फेक न्यूजची व्याख्या आहे; परंतु राजकीय विचारधारेबरोबरच चमत्कार, अंधश्रद्धा, एखाद्या व्यक्तीची, जातीची, धर्माची, प्रांताची अथवा राष्ट्राची बदनामी किंवा टिंगलटवाळी करण्यासाठी फेक न्यूज प्रसारित केल्या जातात. आर्थिक किंवा व्यावसायिक हितसंबंध जोपासण्यासाठीदेखील फेक न्यूजचा आधार घेतला जोता. 

फेक न्यूजचे प्रकार

उपहास किंवा विडंबन (Satire or Parody) या हेतूने काही माहिती पुढे सरकवली जाते; पण त्यातला उपहास किंवा विडंबन न कळल्यास हीच माहिती किंवा बातमी खरी असल्याचे भासू लागते. करोनाच्या बाबतीत असे विनोद होऊ लागले आहेत, अशा विनोदांचा उद्देश वाईट नसला तरी ते जीवघेणे ठरू शकतात.

चुकीची जुळवाजुळव (False Connections) बातमीचे शीर्षक किंवा फोटो ओळी आणि प्रत्यक्ष बातमी आणि फोटोत फरक असतो. त्यातून चुकीचे असले तरी केवळ शीर्षकच बातमी म्हणून व्हायरल होते. एखाद्याचा नैसर्गिक मृत्यू झाल्यास अंत्ययात्रेच्या छायाचित्राची ओळ करोनाबाधिताची अंत्ययात्रा, अशी चुकीची केली जाऊ शकते.

दिशाभूल करणारी माहिती (Misleading Content) एखादा विषय चर्चेत आणण्यासाठी किंवा एखाद्या व्यक्तीच्या प्रसिद्धीसाठी दिशाभूल करणारी माहिती बातमीच्या स्वरुपात समोर येते. महामारीच्या समयी मदतीच्या नावाखाली सोशल मीडियात काय काय फिरते, हे तपासायला हवे. कारण कोल्हापूर- सांगलीच्या पुराच्या वेळी मदतीच्या नावे घडलेल्या अप्रिय घटना समोर आल्या होत्या.

चुकीचे संदर्भ (False Context) खऱ्या माहितीला चुकीचे संदर्भ जोडून तयार केलेली खोटी बातमी.  काही बाहेरचे लोक आले असून ते मुले पळवित आहेत, अशी अफवा पसरवली गेली. राईनपाड्यात खरोखर बाहेरच लोक आले होते; पण ते मुले पळवणारे नव्हते. बिचारे पोटापण्यासाठी वणवण फिरणारे होते.          

तोतयागिरी (Imposter Content) एखाद्या खऱ्या घटनेला किंवा प्रसंगाला भोंदूगिरी किंवा तोतयागिरीचा आधारा देऊन तायर केली जाणारी बातमी. उदा. एका मुलीने जन्मताच करोनावर भाष्य केले. “अभी अभी जानकारी मिली है कि ग्राम नागेलाव वाया पीसांगन जिला अजमेर में एक बालिका का जन्म हॉस्पिटल में हुआ. बालिका ने जन्म लेते ही बोली कि भारत में जो कोरोना वायरस संक्रमण फैला हुआ है उसके बचाव के लिए भारत के प्रत्येक नागरिक को अपने दाएं पैर के अंगूठे के नाखून पर हल्दी का लेप (मेहंदी की तरह) लगाना है. इससे कोरोना का संक्रमण समाप्त हो जाएगा सभी नागरिक सकुशल रहेंगे. यह कहकर बालिका की उसी समय मृत्यु हो गई यह देखकर अस्पताल के डॉक्टर भी आश्चर्यचकित हो गए.” मध्यरात्रीचा चहा, हे सुद्धा याचेच उदाहरण आहे.

बनावट माहिती (Fabricated Content) एखाद्या व्यक्ती किंवा संस्थेला हानी पोहचविण्याच्या उद्देशाने तयार केलेली शंभर टक्के बनावट बातमी.

फेक न्यूज कशी ओळखावी?

स्रोतचा विचार करा (Consider the Source) आपल्याला ही माहिती किंवा बातमी कुठल्या स्रोतामधून आली आहे, याचा सर्व प्रथम विचार करावा. मुख्य प्रवाहातील प्रसारमाध्यमांतून आली नसल्यास अन्य संकेतस्थळ, व्यक्ती किंवा संस्थेची विश्वासर्हता लक्षात घ्यावी.

लेखक कोण आहे? (Check the author) संबंधित माहितीचा/ बातमीचा निर्माता किंवा लेखक कोण आहे? त्याची विचारसरणी काय आहे आहे? ते परिचित व्यक्तिमत्व आहे का? त्याची विश्वासर्हता किती आहे? याच्यावरून बातमीची सत्यता लक्षात येण्यास मदत होऊ शकते किंवा बातमी मागचा उद्देशही कळू शकतो.

माहिती पलीकडची माहिती शोधा (Read Beyond) एखादी माहिती आपल्याकडे आल्याआल्या तिची सत्यता पडताळण्यासाठी त्यासंदर्भातील अधिकची किंवा त्याच्या पलीकडची माहिती शोधली तरी खरी परिस्थिती लक्षात येऊ शकते.

अन्य स्रोताद्वारे खात्री करा (Supporting Source) संशयास्पद माहितीचा मूळ स्रोत माहीत असला तरी त्याचा उद्देश आपल्याला माहीतच असेल असे नाही. त्यामुळे अन्य स्रोताद्वारे खात्री करता येऊ शकते.

तारखेची पडताळणी करा (Check the Dater) आपल्याकडे आलेली माहिती ताजी आहे का? हे पाहणे महत्वाचे असते. जुनी माहिती किंवा बातमी आत्ताची असल्यासारखी व्हायरल केली जाते. वास्तविक ती माहिती संदर्भीत किंवा कालसुसंगत नसते.  

विनोद तर नाही ना? (Is it joke?) एखादी माहिती आपल्याकडे आल्यानंतर बिटविन द लाईन्स समजून घेतली पाहिजे. मतितार्थ लक्षात घ्यायला हवा. विनोद म्हणून तर ती माहिती शेअर करण्यात आली नाही ना? हे समजून घेतले पाहिजे.

आपले पूर्वग्रह तपासा (Check your biases) एखादी व्यक्ती, संस्था किंवा राजकीय पक्षाबाबत आपले पूर्वग्रह असतात. ते दूषित असू शकतात. अशांशी संबंधित माहिती समोर आली की आपण स्वत:लाच विविध अंगानी प्रश्न विचारले पाहिजेत.

तज्ज्ञाला विचारा (Ask the experts) एखाद्या गंभीर विषयाबद्दलची माहिती असल्यास आणि त्याबाबत आपल्याला काही शंका असल्यास संबंधित विषयातील तज्ज्ञांकडून खात्री करायला हवी किंवा त्याचा सल्ला घ्यायला हवा. तरच त्याबाबत अंमल करावा किंवा ती माहिती फॉरवर्ड करावी.

सर्वात महत्वाचे म्हणजे फेक न्यूजच्या निर्मात्यापेक्षा फॉरवर्ड करणारा अधिक महत्वाचा असतो. कारण निर्माता कुठल्या तरी हितसंबंधांतून किंवा विशिष्ट हेतू डोळ्यासमोर ठेऊन अशी माहिती किंवा बातमी तयार करतो. त्यामुळे फॉरर्वड करणाऱ्यांने अधिक जबाबदारीने वागणे शहाणपणाचे ठरते. त्यासाठी सोशल मीडियावर आपल्यापर्यंत आलेल्या व स्रोत माहीत नसलेल्या माहितीबाबत प्रथमत: आपण स्वत:च शंका घेतली पाहिजे. शंका आल्यास वर उल्लेख केलेल्या विविध मार्गांचा अवलंब केला पाहिजे. अनेक संकेतस्थळे याबाबत काम करतात. विविध वृत्तपत्रांत याबाबत सदर (कॉलम) असतात. वृत्तवाहिन्यांवर ‘रिॲलिटी चेक’, ‘बातमीचा पंचनामा’, ‘व्हायरल ट्र्रूथ’ अशा विविध नावांनी कार्यक्रम असतात. तेही उपयुक्त ठरू शकतात. या आधारावरही काही महाभाग बनावट बातम्या तयार करतात. फेक न्यूजचा खुलास करण्यासाठी प्रारंभी फेक न्यूज वृत्तवाहिनीवर दाखविली जाते. नंतर त्यातला खोटारडेपणा उघड केला जोता. काही जण मात्र प्रारंभीचाच फेक न्यूजपुरताच भाग कट करून वृत्तवाहिनीच्या नावाने बातमी म्हणून व्हायरल करतात. अशा वेळी संबंधित वृत्तवाहिन्याच्या अधिकृत संकेतस्थळावरून किंवा थेट संपर्क साधून पडताळणी करता येते.

दुसऱ्या विचारणीसंदर्भात किंवा एखाद्या जातीधर्माबाबतची दिशाभूल करणारी किंवा टिंगलटवाळी करणारी माहिती फॉरवर्ड करणे, हे पूर्णत: आपल्या स्वत:च्या विचारणीवर किंवा पूर्वग्रहांवर अवलंबून असते. विचार संकुचित असल्यास दुसऱ्या विचारसरणीबाबतची किंवा जातीधर्माबाबतची खोटी बातमी आपण सहज पुढे ढकलतो. कधीकधी न कळतही होते. स्वत:च्या विचारसरणीची अथवा जाती- धर्माची टिंगलटवाळी करणारी बातमी आपण वाचून सोडून देतो की पुढे पाठवितो? हा प्रश्न प्रत्येकाने स्वत:ला विचारला तरीही फेक न्यूजचे वास्तव कळू शकेल.

एका पाहणीनुसार बहुतांश जणांना वाटते की आपल्याला फेक न्यूज कळू शकते; पण बऱ्याच जणांना फेक न्यूज ओळखता येत नाही, ही वस्तुस्थिती आहे. फेक न्यूजसंदर्भात विविध विद्यापीठे आणि संस्थांचे अहवाल आणि शोधनिबंध उपलब्ध आहेत. यावर बीबीसीचाही अहवाल आहे. बीबीसीने फेक न्यूजसंदर्भात कार्यशाळाही घेतल्या होत्या.

दोन वर्षांपर्यंत होऊ शकते शिक्षा

फेक न्यूजसंदर्भात कायदेशीर कारवाईलाही सामोरे जावे लागू शकते. भारतीय दंडसंहितेच्या कलम 188, 269, 270, 505(2), आपत्ती व्यवस्थापन अधिनियमाच्या कलम 52,54 व 56; तसेच माहिती व तंत्रज्ञान अधिनियमाच्या कलम 43, 66(सी) आणि 66(डी) अंतर्गत गुन्हा दाखल होऊ शकतो. करोनासंदर्भातील फेक न्यूजबाबत भारतीय दंडसंतेचे 269, 270, 271 या कलमांतर्गतदेखील गुन्हे दाखल होऊ शकतात. या गुन्ह्यासाठी सहा महिने ते दोन वर्षांपर्यंतची शिक्षा आणि दंड अथवा शिक्षा आणि दंड दोन्ही ठोठावले जाऊ शकतात. याबाबत पोलिस स्वत: जनजागृती करत आहेत. सायबर पोलिस बारकाने फेक न्यूजवर लक्ष ठेऊन आहेत. कुणाला फेक न्यूज आढळल्यास त्याबाबत जवळच्या पोलिस ठाण्याशी किंवा cybercrime.gov.in या संकेतस्थळाद्वारे साबर पोलिसांशी संपर्क साधू शकता. तक्रार नोंदवू शकता.

करोनाबाधितांची ओळख जाहीर करणे, हेदेखील संतापजनक आहे. खोट्या माहितीच्या आधारावर एखाद्या व्यक्तीला किंवा कुटुंबाला करोना झाल्याची फेक न्यूज व्हायरल  करणे हे तर अतिशय विकृत मनोवृत्तीचे लक्षण असू शकते. एकूणच समाजस्वास्थासाठी फेक न्यूज घातक ठरू शकते; पण आपण तिला रोखूही शकतो. म्हणूच करोनासारख्या महामारीच्या काळात सामान्य नागरिक म्हणूनही आपल्यावर मोठी जबाबदारी आहे. फेक न्यूजच्या विषाणूचा संसर्ग रोखण्यासाठी फॉरवर्डची साखळी तोडावी लागेल. लॉकडाऊनच्या धर्तीवर फॉरवर्ड ब्लॉक करावे लागेल.

                                                                        -जगदीश त्र्यं. मोरे